Publicamos a primeira parte dun interesante estudo realizado por Rafael Mir de la Cruz, funcionario do Instituto Nacional de Estatística. Devandito estudo publicouse na revista Estadística Española entre os anos 1973 e 1974.
Coa posta en marcha da páxina web do INE fóronse dixitalizando multitude de obras que permanecían nas bibliotecas deste organismo, ocultas á inmensa maioría das persoas.
Recóllense datos moi interesantes sobre os apelidos galegos nunha época na que a informática baseábase nas fichas perforadas, e os funcionarios eran os únicos que tiñan acceso aos medios técnicos para realizar este tipo de estudos.
O estudo foi realizado para todos os apelidos de España por rexións, nós publicamos os fragmentos de devanditos artigos que corresponden aos apelidos galegos, xa que son os que máis interésannos.
Extraído da Revista Estadística Española números 60, 61, 62 e 63, segundo semestre de 1973 e primeiro semestre de 1974, por Rafael Mir de la Cruz. Traducido o galego por Noelia Muñíz Vidal.
O propósito e o alcance desta exploración estatística, no vasto e complexo colectivo da Onomástica, é fomentar o interese por estudos que, con maior rigor científico, poñan de relevo que a estatística, na que non todo é prosa matemática, pode servir, valéndose de clasificacións e de sinxelos métodos, seleccionando cifras, establecendo proporcións e conexións, e sentando posibilidades, para determinar os escuros e imprecisas orixes de moitos vocábulos, e a interdependencia de moitas denominaciones.
Os Apelidos a súa función na historia
Desde os primeiros tempos da Humanidade, os nomes tiveron unha significación metafórica ou figurada, expresando calidades e méritos, constancia de defectos físicos, ou servindo de burla e menosprezo. Eran nomes propios que non se herdaban. Nas primeiras civilizacións do Mediterráneo oriental adoitaba engadirse ao nome propio o do pai, e en Grecia fíxose cousa análoga, agregando en ocasións o do lugar de orixe (Luciano de Samosata). Os prácticos romanos foron máis alá, incorporaron ao nome persoal ou agnomen o que é hoxe o noso nome de bautismo, prenome que indicaba a orde de nacemento (Primo, Segundo, Quinto), a procedencia, oficio ou outra particularidade. O verdadeiro nome oficial, o sagrado, era o da Gens ou estirpe, o nomen, e a continuación viñan o cognomen, sinalando a rama ou subestirpe da Gens, equivalente ao noso segundo apelido. Illote Xullo César tiña o apelido Xullo, aínda que despois se mitificase o cognome de César, o que paradoxalmente significa algo parecido a melenudo. As mulleres, con menos personalidade, levaban só o nome de familia xentilicio; eran simplemente, Xulias, Cornelias ou Terencias. A conxunción das tres nominacións, nos varóns, orixinaba graves e impoñentes nomes, de gran forza expresiva.
Vemos o antecedente dos apelidos modernos na época romana. Coa caída do Imperio Romano desaparece esa estrutura onomástica, e deixan de usarse os nomes xentilicios e de familia. Coa chegada do Cristianismo, sobreponse o individual, manténdose só o nome de bautismo. Os nomes de pía van trasmitíndose, e ao evolucionaren concrétanse nos apelidos actuais. Na actualidade os primeiros convertéronse nun arcano, e considérase normal chamarse Xoan, Lucas ou Fernando, palabras carentes de significado nas linguas modernas, pero que noutros tempos o tiveron ben sinalado. Os visigodos, como todos os pobos xermanos, descoñeceron o cognomen. Para nomear as persoas arbitraban nomes alusivos as súas peculiaridades, acompañados, ás veces, dun renome.
Na Idade Media continúase cun só nome, o de bautismo, ata chegar ao século XI, no que houbo necesidade, para evitar confusións, co aumento da poboación, de adoptar unha segunda denominación ou agregado, referente ao pai ou á nai, arrinque dos patronímicos.
Foi corrente, en Europa, que os señores utilizasen como sobrenome o das terras do seu dominio, e as propias xentes humildes empregaron, así mesmo, o lugar de procedencia como apelativo, xurdindo os apelidos toponímicos. Tamén foi usual tomar a, designación do oficio exercido, como alcume, que pasou a ser hereditario.
De ordinario, os apelidos naceron de alcume e de alcumes, adxectivos substantivados, en ocasións laudatorios e noutras despectivos, os que, aplicados polos veciños, designaban a casa e a casta, pasando dunha a outra xeración.
Nos pobos antigos estabilizados, coma o vasco, predominaron os topónimos, sendo corrente o nome composto do persoal e do lugar de orixe. Teñen os vascos os apelidos máis antigos de España, e se cadra do mundo, e son os que menos deformacións sufriron co correr dos anos, grazas ao seu illamento. Neste anaco do globo terráqueo constituído pola Península Ibérica, viviron e transitaron pobos das máis diversas razas, o que fai máis dificultoso e, á vez, máis interesante o tema estudado.
Xa ao cara o final da Idade Media e nos comezos do Renacemento, os sobrenomes vanse convertendo en hereditarios mais ata o século XIX non adquiren unha cristalización legal, regulándose xuridicamente o seu uso nos códigos civís de tipo napoleónico. Nos séculos anteriores, cando os alcumes respondían a defectos ou orixe (en especial, cando este era mouro ou xudeu), era frecuente cambialos, non sendo raro que na época feudal os vasalos levasen o nome do seu señor, e que se elixise o apelido da nai cando o terreo habitado pola familia era o materno.
Os apelidos adquiren fixeza no pasado século, grazas á convención de transmitirse o paterno en liña masculina, non pasando o da nai á segunda xeración, se ben hai nacións, como algunhas americanas, nas que o materno antecede ao do pai (John Fiztgerald Kennedy, nos Estados Unidos, e igual práctica séguese en Brasil).
En case todos os países a muller ao contraer matrimonio toma o nome do esposo, constituíndo España unha excepción, como reflexo dunha maior personalidade recoñecida ao sexo feminino polo noso antigo Dereito patrio.
Hoxe ofrecen os apelidos, prescindindo dos aspectos heráldico e xenealóxico, un grande interese psicolóxico e social. Poden servir, mesmo, para patentizar correntes emigratorias, e como elemento de análise da composición da poboación das nacións hispanoamericanas e nas grandes urbes.
A transparencia etimolóxica dalgúns nomes é manifesta mais a maioría son enigmáticos para o gran público, e en ocasións a súa interpretación redúcese a simples hipóteses, conxecturas, e a suposicións, debendo establecerse en certos casos unha orde probabilística na verosimilitude das distintas acepcións.
A Antroponimia, ou estudo dos nomes das persoas, acadou o rango de ciencia, con técnica propia, para a investigación da orixe de nomes e apelidos, con regras estritas na localización de voces primitivas e no exame das semánticas e fonéticas rexionais.
Non obstante, a historia dos vocábulos non sempre é coñecida. A linguaxe cambia coa evolución dos pobos. Os nomes vernáculos altéranse fonética e graficamente, xurdindo numerosas variantes pola adición de prefixos e sufixos, elisión, contracción, simples aféreses, ou pola soldadura dun nome a un pronome. Poucos apelidos haberá que se transmitiran íntegros dende a súa aparición. A Fonética e Ortografía arcaicas cederon o paso a novas formas, creando o pobo, como sinala Ramón Menéndez Pidal, a súa propia etimoloxía sobre a xa existente. Mesmo despois de someterse a transmisión de apelidos a regulamento legal, sufriron, moitos, modificacións e terxiversacións no propio Rexistro Civil, por lectura equivocada de letras.
É innegable a relación do home coas paraxes que habita. Sobrevívese dando o seu propio nome ás terras que habita ou que conquista (epónimos) e en tempos máis próximos tómao do lugar que o viu nacer (topónimos).
Reflicten así, os apelidos, a relación íntima de ser humano coa terra, evocando os ríos, vales e montañas do país en que vive, e as características dos terreos e froitos que cultiva, pero o máis común é que o nome se relacione coa morada ou lugar habitado, grazas ao cal subsistiu os de moitas localidades desaparecidas.
Pecan de inxenuas as enxeñosas, e ás veces arriscadas, explicacións de certas publicacións nobiliarias sobre a procedencia e orixes de tales ou cales apelidos. As estratificacións xenealóxicas son complicadas, e en realidade moi escasas liñaxes proveñen dun único madeiro. Poucos nomes, os de escasa densidade, e algúns extinguidos, dimanan dun só madeiro, como pode deducirse dun sinxelo razoamento estatístico.
Non hai que perder de vista que os santos toponímicos pertencen, na súa inmensa maioría, á época romana; a denominación dos lugares poboados completouse en tempos de Roma, dos que arrinca tamén unha antiga e ampla onomástica persoal. Pouco quedou por facer nas épocas seguintes. Os visigodos latinizaron os seus nomes persoais e a invasión árabe modificou algúns termos, introducindo outros novos na parte meridional da Península. Subsistiu un fondo común de nomes e de topónimos. Durante o dominio musulmán, o pobo hispano-godo conserva a súa propia linguaxe, e aínda que o mozárabe non chegase a escribirse nunca, é innegable que se mantivo (máis ou menos indemne) un fondo común de elementos lingüísticos. Os oito séculos de Reconquista non supuxeron unha continua loita de mouros e cristiáns. Había un intercambio permanente, e producíronse transvasamentos de poboacións en todos os sentidos; cando núcleos mozárabes emigraban cara ao Norte empurrados polas persecucións relixiosas, e a repoboación dos territorios reconquistados, que se facía con xente setentrional de bisbarras tranquilas e afastadas da movediza liña da Reconquista, traducíase nunha maior densidade de poboación.
Houbo cordobeses con apelidos godos, como Ben Guzmán, e outros arabizados, como Benavides (os fillos de Vidas, a Vidal, en opinión de Menéndez Pidal). Aínda hoxe hai apelidos de descendentes de mouros andaluces en Tetuán e Fez, como Gómez, Pérez e Torres, entre outros. Os casteláns non desdeñaban prefixos arábigos. Os condes de Carrión eran chamados os Vani Gómez, e o propio Rodrigo Díaz de Vivar foi o Cid (de Sidi).
A análise da frecuencia estatística dos humildes apelidos rurais nas zonas distantes dos grandes centros urbanos, illadas algunhas ata tempos recentes, nas que a toponimia local e nomes vernáculos se manteñen, con maior pureza por experimentar poucas modificacións, permite establecer con algunha certeza a orixe dos apelidos e poñer de manifesto concordancias e similitudes.
Apelidos de Galicia
Os apelidos galegos, agás contadas excepcións, áchanse representados na toponimia rexional. Constitúe o latín a base fundamental do caudal toponímico da rexión, se ben hai que recoñecer nestes elementos prerromanos, ibéricos e celtas en particular, aínda que a celtización de Galicia fose esaxerada por Pondal. Vemos que os máis dos elementos preceltas que perduran na lingua galaica son comúns ao castelán: Coiro (cuero), Lousa, Veiga. Outros célticos son exclusivamente galegos: Bico (boca, pico ou bico), Bouza (matoxo), Camba (peza da roda do carro do país), Godallo (macho cabrío) e Xouba (sardiña pequena).
Non poden tomar en consideración temerarias interpretacións etimolóxicas ibéricas, célticas e ata gregas de topónimos galegos. Certo é que hai termos que aparentan estraña e coincidente analoxía con nomes helénicos, como os de Ares, Ézaro e Pindo na provincia da Coruña; Orol, Samos e Troia (Troya) na de Lugo e Neira nesta, última e na provincia de Ourense, por non citar máis nominacións, pero é probable que estas voces viñesen a Galicia incorporadas ao latín, polo que, como indicase don Manuel García Blanco , a derivación é indirecta.
Os elementos xermánicos, máis próximos e doados de determinar, son importantes polo seu volume e transcendencia ocupan o segundo lugar despois do latín e proceden dos suevos máis que dos visigodos, que mantiveron un reino independente no noroeste peninsular ata a época de Leovixildo. Alude o pai Sarmiento a centenares de nomes góticos provenientes dos que fundaron ou posuíron lugares nestas terras. Na provincia da Coruña hai dúas parroquias e catro poboacións coa denominación de Suevos, que orixinaron o apelido homónimo.
Evidente é que un bo número de nomes e de lugares teñen significado antroponímico derivado das persoas relacionadas con estes colectivos de vivendas pola fundación ou restauración destes.
A Antroponimia, polo tanto, xera unha elevada proporción de topónimos; mais estes, á súa vez, contribúen á posterior creación de apelidos toponímicos, xa que hai que recoñecer que, nos máis dos casos, os cualificativos persoais, aínda cunha expresión determinada, teñen esa orixe.
A continuación expóñense exemplos de onomásticos persoais romanos e xermánicos que, máis ou menos modificados, formaron topónimos e apelidos xenuinamente galegos:
| Latinos ou latinizados | Variantes en apelidos galegos | Castelán | ||
|---|---|---|---|---|
| Andrés | Andrade | André | ||
| Cosme | Cosmede | Cosmed | ||
| Marcial | Marcelle | Marzán | ||
| Marcos | Marcoy | Marcoi | ||
| Margarida | Margaride | |||
| Munio | Muñíz | Muñoz | ||
| Primo | Primoy | Primoi | ||
| Quinto | Quinte | |||
| Sendonio | Cendoi | Sendón | Cendón | |
| Román | Romay | Romai | Romaris | |
| Xermánicos | Variantes en apelidos galegos | Castelán | |
|---|---|---|---|
| Agila (espada) | Agilde | Axilde | |
| Argimiro (ilustre) | Argemil | Arxemil | |
| Ataulfo (auxiliador) | Adolfo | ||
| Eurico (caudillo eterno) | Euriz | ||
| Guntero (o combatente) | Guntín | ||
| Leovigildo (o máis valoroso) | Lugilde | Luxilde | |
| Recaredo (conselleiro do rei) | Recarey | Recarei | |
| Sisenando (atrevido, vitorioso) | Senande | ||
| Wifredo (protector) | Guilfrey | ||
| Wimaredo (protector decidido) | Guimarey | Guimarei | |
Hai que advertir que grande parte das interpretacións de primitivos nomes xermánicos son simples presuncións.
Algunhas derivacións de palabras xermánicas adoptan o sufixo riz: Rodrigo - Rodriz e Witerico - Guitiriz, pero son máis abundantes e características de Galicia as desinencias de -Ande, -Ende, -Ey, -Onde e, sobre todo, o de -mil, que algúns autores pretenden relacionalo co numeral da devandita denominación, sendo por iso criticados, posto que se aduce que o vocábulo vén, por cambio fonético, da voz xermana miri (admirable, famoso, ilustre), como o patentiza a súa frecuente xustaposición a raíces xermánicas.
Non obstante, hai certas palabras, como Castromil, Freijomil, Seijomil (seixa, cuarzo, pedra dura) e Troitomil (troita), que fan pensar en uso indicativo de numeroso conxunto. Existe un considerable número de apelidos derivados de nomes propios, como Ramil (Ramiro), Recemil (Recemiro), Toimíl (Teodomiro) e así ata máis dun cento de nomes e topónimos con esta terminación. En Asturias é corrente a terminación -il. En Galicia atopamos nomes de santos, como Amil, Santomil, Omil, posibles deformacións de Emilio, e tamén bastantes grafías coa desinencia orixinal: Aldemir, Altemir, Baldomir. Unha decena de aldeas, casaríos e lugares responden ao nome de Mirón. De todos os xeitos, hai grande parte de voces arcaicas que entrañan nomes propios o significado dos cales é imposible precisar.
O galego é, respecto ao castelán, un romance máis occidental e antigo que conserva innumerables cantidades de voces latinas perdidas no Castelán e noutros romances máis evolucionados.
Perduran na lingua galaica o latino f: Folla (folla e topónimo e apelido de Betanzos). Non hai no galego ese son gutural e aspirado do G e J castelás, substituídos por un son fricativo similar ao do ch francés, representándoo con x os modernos escritores da lingua galega, ao igual que fan os portugueses, se ben non faltan os que xulgan a práctica inaceptable, propugnando o uso do fonema s.
O ñ corresponde, en bo emprego ortográfico, a nh.
Aterémonos ás grafías correntes, coas aclaracións pertinentes sobre as castelanizacións.
A falta de fixeza ortográfica da linguaxe e unha trascrición fonética en demasía de certas locucións orixinaron unha exuberante proliferación de vocábulos. Así, de Valiño (val pequeno) fíxose Baliño, e de Bidueiro (abidueira, bidueiro), Vidueiro.
As variantes e deformacións fonéticas, pola súa banda, cambian os sufixos, como no caso de Mirad, que pasa a Mirás, multiplicándose as formas do plural, do que falaremos máis adiante, sen prexuízo das contraccións, como a de Oliveira = Olveira, e, por suposto, das alteracións introducidas no Rexistro Civil, no que a Cinza convertérono en Ciuza e a Fiuza en Finza, e a Carou en Carón, como mostras deste gratuíto intercambio do n polo ou.
As castelanizacións e modificacións dialectais, como as de Cibreiro en lugar de Cebreiro (Acebedo), Rigueira por Regueira, contribuíron a engrosar este inmenso cúmulo de variantes.
Nos casos de vacilacións fonéticas ou de dúbida ortográfica debera prevalecer a interpretación etimolóxica sobre a práctica oral ou escrita, pero, non obstante, o uso consagrou multitude de voces incorrectas.
... continuará